اخیرا مقاله ای تحت عنوان "
دود ناکارآمدی سازمان متولی تحقیقات کشاورزی به چشم کشاورزان می رود" در سایت وزین الف منتشر شد که تصویر غیر واقعی از سازمان ارائه شده است. از این رو برای دفاع از سابقه یکصد ساله این مجموعه و خدمات ارزنده همکاران خدوم آن به بخش کشاورزی و کشاورزان عزیز و نیز تنویر افکار عمومی گزارشی بسیار مختصر از عملکرد سازمان به شرح ذیل به استحضار می رسد.
لازم به ذکر است که این نوشتار نه دفاع همه جانبه از این سازمان, بلکه ارائه نگاهی واقع بینانه به خدمات اعضاء خانواده بزرگ آن به کشاورزی کشور است. آنچه مسلم است این سازمان نیز مانند سایر ارگان های دولتی کشور دچار مشکلات و چالش هایی است که مسئولین آن در تلاش برای رفع آنها هستند.
تحقیقات و آموزش کشاورزی در کشورهای مختلف دنیا به روش های مختلف اداره می شود. در برخی از کشور ها مانند هند، تحقیقات و آموزش کشاورزی در وزارت کشاورزی کشور (همانند نظام آموزش، بهداشت و درمان ایران) اداره می شود. در بسیاری از کشور ها (مانند کانادا، ترکیه و برخی کشور های اروپایی) تحقیقات کاربردی و آموزش بهرهبرداران در وزارت کشاورزی و تحقیقات بنیادی و آموزش عالی در وزارت آموزش عالی صورت می گیرد. در ایران بر خلاف بخش صنعت، تحقیقات کاربردی از 100 سال قبل در بدنه وزارت کشاورزی شکل گرفته و تا کنون پاسخگوی اکثر نیازهای بخش کشاورزی کشور بوده است. موسسات تحقیقات کشاورزی ایران که قدمت برخی از آنها به یک قرن می رسد، تحت پوشش سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی هستند.
این سازمان که بیش از 41 سال از تأسيس آن به موجب قانون ميگذرد در شش حوزه فعالیت می کند. این حوزه ها عبارتند از: 1 - پژوهش و فناوری، 2- توليد محصولات فناورانه (مثل هسته های اولیه بذر و نهال، واکسن و سرم های درمانی و نقشه های مورد نیاز بخش کشاورزی)، 3- نظارت، ثبت و گواهي (بذر، کود و سم)، 4- مديريت ذخاير ژنتيكي (گیاهی، باغی، دام و طیور، آبزیان و میکروارگانیزم ها) ، 5- آموزش (علمی-کاربردی، بهره برداران و کارکنان بخش کشاورزی) و 6- ترويج کشاورزی.
شایان ذکر است که بـر اسـاس مطالعـه ای که در سال 1394 توسط دانشگاه تهران انجام شد نرخ بازگشـت سـرمایه گـذاری در این سازمان 25 اسـت. یعنی به ازای هر یک ریال سـرمایه گـذاری در این سازمان، 25 ریـال نصیـب کشـور شـده اسـت. شایان ذکر است که ایـن نـرخ در دنیـا بین 20 تـا 40 برابر اسـت (چیلـی 2015(. همچنین به مناسبت چهلمین سال تاسیس سازمان، مهمترین دستاورد های اثر بخش سازمان به صورت 40 مجلد منتشر شد که فایل این دستاورد ها در سایت سازمان به آدرس http://www.areo.ir/ قرار دارد. در ادامه هر یک از شش حوزه فعالیت سازمان به اختصار توضیح داده خواهد شد.
حوزه پژوهش و فناوری
از آنجا که ایران کشوری پهناور، با اقلیم های متفاوت و دارای تنوع محصولات کشاورزیست، در حوزه تحقیقات و فناوری 2027 عضو هیات علمی در 555 گرایش تحقیقاتی در 18 موسسه و مرکز ملی تحقیقاتی و 34 مرکز تحقیقات استانی خدمت می کنند. وجود اين سرمايه عظيم سبب شده است كه:
سازمان از نظر معرفي ارقام جديد زراعي، باغي، مرتعي و داروئي، از نظر تحقيقات کاربردی حوزه منابع طبيعي، شناسايي گياهان، حشرات، قارچها، تحقیقات گياهپزشكي، ساخت واكسن و سرمهای درمانی، تحقيقات کاربردی خاكشناسي و تحقیقات کاربردی شیلات به قويترين و مهمترين نهاد تحقيقاتي كشور مبدل شود. به طوری که که معرفی 417 رقم زراعی و 320 رقم باغی توسط موسسات تحقیقات علوم زراعی و باغی، ساخت 65 محصول بیولوژیک توسط موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی، انتشار 600 دستورالعمل برای کنترل آفات، بیماری ها و علفهای هرز توسط موسسه تحقیقات گیاه پزشکی و دست یابی به بیوتکنیک تکثیر و پرورش 30 گونه از آبزیان گوشه ای از دستاورد های این سازمان است.
سازمان سالانه حدود 150 دستاورد جدید قابل ترویج به بخش شامل ارقام جدید زراعی و باغی و دستورالعمل های به زراعی و به باغی، دستورالعمل های مدیریت آفات، بیماری ها و علفهای هرز، دستورالعمل های دامپزشکی و واکسن و سرم های درمانی جدید و ... ارائه دهد.
سالانه دانش فنی حدود 30 دستاورد جدید را به بخش خصوصی واگذار کند. قابل ذکر است که تا کنون در سازمان 180 دستاورد تجاری شده است و تنها دانش فنی تولید مینی تیوبر سیب زمینی تاکنون 12 میلیون دلار صرفه جویی ارزی را برای کشور به دنبال داشته است.
تا کنون حدود 150 شرکت دانش بنیان و 12 مرکز رشد در مجموعه های سازمان شکل گرفته است.
در اکثر سال ها نفرات برتر جشنواره بین المللی خوارزمی در بخش کشاورزی از محققان سازمان باشد، به نحوی که تا کنون سازمان 12 محقق برگزیده جشنواره بین المللی خوارزمی دارد.
در سازمان 36 مجله علمی پژوهشی منتشر شود و مجله آرشیو رازی با قدمت نزدیک 80 سال و مجله آفات و بیماری ها با نزدیک 60 سال قدمت از معتبر ترین و قدیمی ترین مجلات علمی و پژوهشی کشور باشند. با بیش از 10 موسسه بین المللی تحقیقات کشاورزی ارتباط علمی داشته باشد و ضمن استقرار دفتر 3 موسسه بزرگ بین المللی در کشور، دانش فنی فراوانی را از این طریق نصیب کشور کند.
هیات ممیزه منصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری داشته باشد و محققان ان با معیار های علمی مصوب وزارت عتف و منطبق با نیاز های بخش کشاورزی ارزیابی شوندتولید محصولات فناورانه:
محصوات فناورانه مهمی که در مجموعه موسسات ذیل سازمان تولید می شود عبارتند از:
هسته های اولیه بذر محصولات مهم زراعی. در این راستا سالانه حدود 80 تن بذر پرورشی یک و حدود 800 تن بذر پرورشی دو برای محصولات و اقلیم های مختلف تولید می شود که اگر این اتفاق نیفتد حتما تولید محصولات مهم امکان پذیر نخواهد بود. در حال حاضر به همت محققان وزارت جهاد کشاورزی کشور از نظر تولید هسته های اولیه بذور گندم ابی و دیم، جو، تریتیکاله، ذرت، پنبه و برنج خودکفاست. قابل ذکر است که اگر سهم بذر گندم در تولید محصول را فقط 15٪ بدانیم، فقط در 3 سال گذشته مبلغی بالغ بر 1200 میلیارد تومان از این طریق نصیب کشاورزان شده است.
واکسن ها و سرم های درمانی: خوشبختانه موسسه تحقیقات رازی یکی از بزرگترین و مهمترین موسسات تحقیقاتی خاورمیانه است که سالانه بین 3 تا 4 میلیارد دز از انواع واکسن ها و سرم های مورد نیاز کشور را تولید می کند. تولیدات این موسسه سالانه بین 250 تا 300 میلیون دلار برای کشور صرفه جویی ارزی دارد.
تولید نقشه های مورد نیاز بخش کشاورزی: تا کنون حدود 20 نوع نقشه در موسسات مختلف سازمان تهیه شده است که از مهمترین آنها می توان به نقشه خاک های ایران، نقشه پوشش گیاهی ایران و آخرین ان نقشه کیفیت گندم های ایران نام برد.
نظارت، ثبت و گواهی:
سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در سه حوزه بذر و نهال و کود شیمیایی وظیف نظارتی دارد. اهم فعالیت های سازمان در این سه حوزه عبارتند از:
سالانه بيش از دويست هزار هكتار مزارع توليد بذور محصولات مختلف در بيش از 47000 قطعه در اقصي نقاط كشور به طور ميانگين 8-4 نوبت مورد بازديد كارشناسان موسسه ثبت سازمان قرار گرفته و منجر به گواهی و تایید کیفیت 538914 تن بذر می شود.
سالانه نظارت بر فعاليت حدود 280 نهالستان با توليد بيش از 18 ميليون اصله نهال شناسهدار، نظارت بر توليد، تاييد و گواهی انواع محصولات زراعي، كنترل و نظارت بر صادرات و واردات نهال و ساير اندامهاي تكثيري از جمله فعاليتهاي نظارتي سازمان در حوزه بذر و نهال است.
نظارت بر خرید بذور تجاری و نظارت بر فرآيند تعيين كيفيت و عيار چغندرقند سالانه به میزان بیش از 000/500/5 تن در سال از دیگر وظایف سازمان است.
نظارت بر كيفيت كود از جمله ديگر محورهاي نظارتي سازمان است كه توسط موسسه تحقیقات خاك و آب کشور انجام ميپذيرد. در این راستا در دو سال گذشته بیش از 6000 برند (brand) فرمول کودی مورد آزمایش قرار گرفته که 750 برند فرمول مردود شناخته شده است.
مدیریت ذخاير ژنتيكي
معرفي ارقام زراعي و باغي جديد با استفاده از منابع ژنتيكي بومي، شناسايي، احيا و حفظ و نگهداري و تقويت بانكهاي ژن گياهي ملي، حفاظت درون شيشهاي، سالمسازي ژرمپلاسمها و ايجاد هستههاي اوليه بذري عاري از بيماري از جمله اين اقدامات هستند.
بر اساس فعالیتهای انجام گرفته و مطابق گزارش فائو، بانک ژن گیاهی ملی ایران توانست در طی دهۀ گذشته بیشترین نرخ رشد نمونه های ژنتیکی جمعآوری شده منابع ژنتیکی در جهان داشته باشد. علاوه بر آن در سال 2006 نیز مقام اول را در بین بانکهای ژن منطقۀ آسیای مرکزی، غرب آسیا و شمال آفریقا کسب کند.
به گزارش فائو، ایران به همراه برزیل در جایگاه اول توسعۀ حجم کلکسیونهای ذخایر ژنتیکی در میان کشورهای در حال توسعه قرار گرفت که تعداد نمونه های بانک ژن گیاهی ملی آن در مدت ده سال گذشته دو برابر شده است.
وجود بزرگترين مركز ذخاير ژنتيكي جهان اسلام با بيش از 90 هزار گونه موجودات زنده در سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزي را به كانون مطالعات تنوع زيستي مبدل نموده است. اين مجموعه ارزشمند و غني شش قسمتي مهمترين و ضروريترين زيرساخت براي تهيه بانكهاي اطلاعاتي، دايره المعارف حيات و كنسرسيوم تهيه باركد براي موجودات زنده به شمار ميرود كه در مجامع بينالمللي و فهرست هرباريومهاي جهان ثبت شده و شهرت جهاني دارد.
بانك ژن منابع طبيعي سازمان تحقيقات به عنوان نماينده دولت، حفاظت از بذور گونههاي گياهان منابع طبيعي را بر عهده گرفته است و در طول 24 سال فعاليت، بيش از 43 هزار نمونه بذري كه مشتمل بر بيش از يك ميليارد بذر از سراسر ايران، جمعآوري و حفاظت كرده است.
در زمینه باغهای ملی گیاهشناسی نیز باید در نظر داشت که باغ ملی گیاهشناسی ایران با بیش از 4000 گونه گیاهی، یکی از 30 باغ بزرگ و زیبای دنیاست که در منطقه منحصر به فرد است.
آموزش کشاورزی
در معاونت آموزش سازمان 4 برنامه اصلي در دستور کار قرار دارد که عبارتند از:
آموزش فنی و حرفه ای و کار و دانش. در این حوزه حدود نیمی از دانش آموزان فنی حرفه ای و کار دانش کشور در سازمان آموزش می بینند
آموزش علمی و کاربردی بخش کشاورزی. کل دانشجویان علمی کاربردی بخش کشاورز در موسسه آموش عالی و مهارتی وزارت جهاد کشاورزی آموزش می بینند.
آموزش حدود 65000 نفر از کارکنان وزارت جهاد کشاورزی که سالانه حداقل 40 ساعت آموزش میبینند.
آموزش بهره برداران بخش کشاورزی. از حدود چهار میلیون بهره بردار بخش کشاورزی 25 درصد آنها آموزش های کلاسیک را می پذیرند که در سال گذشته سرانه آموزش آنها 72 دقیقه بوده است. ترويج کشاورزی
سازمان با طراحی طرح نظام نوین ترویج و جذب 10000 نفر از جوانان فارغ التحصیل دانشگاهها شبکه گسترده ترویج را در 1200 مرکز خدمات کشاورزی مدیریت می کند.
بر اساس این طرح عرصه های تولیدی کشور به 10000 پهنه تقسیم بندی شده و مروجین مسئول پهنه ها به عنوان سرپنجه های بخش کشاورزی با کشاورزان ارتباط مشاوره ای برقرار و پهنه تحت پوشش خود را مدیریت می کنند. برای دسترسی این مروجان نیز اخیرا سامانه تالار ترویج کشاورزی ایران راه اندازی شده که در این سامانه سعی بر ان است که کلیه یافته ای تحقیقاتی به طرق مختلف در اختیار بهره برداران قرار گیرد.
لازم به ذکر است که سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی حدود 40 درصد بودجه خود را از محل درآمدهای خود تامین میکند و در حال حاضر برای شش فعالیت فوق از محل بودجه جاری فقط حقوق پرسنل خود را از دولت دریافت می کند.
همچنین بودجه تملک و سرمایه گذاری این سازمان برای کلیه شش فعالیت مذکور حدود 100 میلیارد تومان در سال است که همواره در 10 سال گذشته تخصیص آن کمتر از 50 درصد بوده است. بودجه تملک و سرمایه ای تحقیقات در کشوری مثل ترکیه سالانه بالای 100 میلیون دلار ( بیش از 350 میلیارد تومان و به عبارتی 10 برابر بودجه تملک و دارایی سازمان تات می باشد) است.
در حال حاضر برنامه افزایش اثر بخشی در سازمان تات یکی از برنامه های محوریست و سازمان تات با شعار سازمان چابک و اثر بخش افزایش درآمد کشاورزان، بهبود امنیت غذایی و پایداری نظام های تولید را مد نظر قرار داده و با برنامه های متنوعی که برای استفاده از ظرفیت دانشگاهها، ظرفیت بخش خصوصی و ظرفیت های بین المللی دارد برای ایفای نقش موثرتر در بخش کشاورزی ایران تلاش می کند.
در پاپان برای ملموس شدن اثر بخشی سازمان باید گفت، که هیچ ایرانی نیست که از واکسنهای ساخت موسسه تحقیقات رازی و گندم و سایر محصولات اصلاح شده توسط موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه بذر و نهال استفاده نکرده باشد و یا هیچ کشاورز ایرانی نیست که از دستورالعملهای گیاه پزشکی موسسه تحقیقات گیاهپزشکی و دستورالعمل های تغذیهای موسسه تحقیقات خاک و آب کشور بهره مند نشده باشد.