«تاریخ فلسفهی راتلج»(جلد ۵ / فلسفه بریتانیایی و عصر روشنگری)
ویراستار: استوارت براون
ترجمه: علی معظمی
ناشر:
چشمه، چاپ اول ۱۳۹۵
۶۷۰ صفحه، ۴۵۰۰۰ تومان
شما میتوانید کتاب
«تاریخ فلسفه راتلج (5)» را تا یک هفته پس از معرفی با
۱۰ درصد تخفیف از فروشگاه اینترنتی شهر کتاب آنلاین خرید کنید.
****
پرداختن به تاریخ فلسفه و بررسی اندیشههای فلسفی در بستر تاریخ از مهمترین بخشهای پژوهش در حوزه فلسفه به شمار میآید. ممکن است پرسیده شود تاریخ فلسفه چه اهمیتی دارد؟ هگل، فیلسوفی که به تاریخ فلسفه به معنای دقیقِ خود روح بخشید و به عنوان درجهای عالی از معرفت، باب آن را در میان پژوهشهای فلسفی گشود، چنین پاسخ میدهد: «دانش و عقلِ فرازمانه وجود ندارد و تنها نقطه ثابت فلسفه، خود تاریخ است». این مطلب بیانگر آن است که اندیشهورزی فلسفی در خلوت و جدا از سایر فعالیتهای انسانی و بدون لحاظ تاریخ، تحقق نمیپذیرد.
مجموعه تاریخ فلسفهی راتلج بررسی زمانمند اندیشههای فلسفی و تاریخ فلسفه است؛ از آغاز فلسفه تا زمان کنونی. هدف آن، بحث عمیق دربارهی تمامی پیشرفتهای اساسی فلسفی است. بر این اساس بیشترین فضا به دیدگاه آن دسته از افراد اختصاص داده شده است که غالباً از فیلسوفان بزرگ شمرده میشوند. اما چنین نیست که شخصیتهای کماهمیتتر نادیده گرفته شوند. لذا این مجموعه شامل چندین مجلّد است و کتاب حاضر به فلسفهی بریتانیایی و عصر روشنگری میپردازد. این پژوهش، فصلهایی معتبر را از متخصصان فلسفه کنار هم آورده است، تا بدین ترتیب واکاوی محققانهای را ناظر به این دوره از تاریخ فلسفه به نمایش گذارد. مقدمه و ویراستاری مجلّد حاضر نیز بر ارزش آن میافزاید؛ چرا که استوارت براون، ویراستار این جلد، استاد فلسفهی دانشگاه اُپن (بزرگترین دانشگاه انگلستان) است و نوشتههای گستردهای دربارهی فلسفهی قرن هفدهم و هجدهم دارد. در مقدمه تا اندازهی زیادی روشنگری در انگلستان کانون توجه واقع شده است. این نوشتار همچنین دربردارنده واژهنامهای از اصطلاحات فنی و یک جدول گاهشمار از وقایع مهم سیاسی، فلسفی، علمی و فرهنگی است.
این مجلّد از تاریخ فلسفهی راتلج به فلسفهی اروپایی در اواخر قرن هفدهم میلادی و بخش زیادی از قرن هجدهم میپردازد. این دوره، عمدتاً به عنوان دورهی روشنگری شناخته میشود؛ دورهای که واکنشی است در مقابل نظامهای متافیزیکیِ فیلسوفان عقلگرای قرن هفدهم. در قرن هفدهم اندیشهی فلسفی عقلگرایانه دکارت و فیلسوفان دکارتی همچون لایب نیتس، مالبرانش و اسپینوزا بر تفکر فلسفی چیره شده بود و جریان روشنگری در حقیقت به مثابهی فلسفهای در مقابل این اندیشه نمایان گردید. البته در برخی موارد برای مشخص کردن فلسفهی این دوران (عصر روشنگری) از اصطلاح تجربهگرایی نیز استفاده میکنند و آن را در برابر عقلگرایی دورهی پیشین قرار میدهند. به بیانی روشنتر؛ روشنگری، جنبشی ضد متافیزیکی است، در عین حال که بر عقل و علم تأکید دارد. در این کتاب همچنین به مباحث مرتبط با روشنگری اسکاتلندی و تأثیر آن بر روشنگری آلمانی پرداخته میشود که عمدهترین این تأثیرات، تأثیر آن بر اندیشه کانت است. همچنین روشنگری فرانسوی در همین جلد مورد ملاحظه قرار گرفته است.
افزون بر مقدمه، این مجلّد شامل چهارده مقاله میشود. مقالهی آغازین کتاب بر هربرت چربوری و افلاطونیان کمبریج متمرکز است که تأکید روشنگری بر عقل در اندیشه آنان شکل گرفته بود. آنها نمایندهی بسط فلسفه به خارج از سنت ارسطویی به شمار میآیند و از بارزترین مشخصههای آن عرفی بودن این فلسفه است. هربرت فیلسوفی بود جدای از گروهبندیهای فلسفی قرن هفدهم؛ یعنی نه پیرو مکتبی بود و نه مؤسس مکتبی خاص. بلکه شهرت فلسفی او به رسالهی معرفتشناسانهاش با عنوان دربارهی حقیقت و اثرش دربارهی فلسفهی دین (دربارهی دین غیرروحانیون) برمیگردد. در نوشتن این آثار او همان اندازه که به دنبال مسالمت جویی مذهبی بود میخواست با مشکل شکاکیت نیز رودررو شود. رسالهاش با نام «دربارهی حقیقت» آمیزهای است از عناصر رواقی، نوافلاطونی و ارسطویی؛ که بر مبنای تمثیل جهان صغیر و جهان کبیر رنسانسی در مقایسه میان انسان و جهان پیریخته شده است: تمثیلی که میگوید برای هر چیز قابل شناختی در جهان قوهای در ذهن آدمی هست. بدین ترتیب فلسفهی او نمونهای از پیوند اندیشهی قرن هفدهم با فلسفهی رنسانسی است. افلاطونیان کمبریج لقبی است که به گروهی از کشیشان فیلسوفمآب داده شده است که در دانشگاه کمبریج آموزش دیده بودند. عنصری که در تفکر آنها مشترک است نوعی دیدگاه الهیاتی لیبرال است و نه مجموعهی سازگاری از آموزههای فلسفی.
پس از آن به نیوتن و روشنگری اولیهی انگلیسی پرداخته میشود. دستاوردهای علوم طبیعی در دورهی بین کپرنیک و نیوتن فهم انسان را از طبیعت و جهان تغییر داد و این امور پیامدهایی فلسفی به همراه داشت. چنان که جان لاک، برکلی و هیوم تا حد زیادی تحت تأثیر تحولات علمی قرار گرفتند. همچنین نظریهی اتمیسم جدید برجسته شد که بزرگترین حامی آن رابرت بویل بود. وی در مجموعهای از آثارش از فلسفهی ذرهگرای (اتمیسم) جدید دفاع کرد که نه تنها تأثیر بزرگی بر نظریهی ماده داشت بلکه از طریق فلسفهی جان لاک بر معرفتشناسی هم تأثیر گذاشت. نظریهی ذرهای پرسشهایی اساسی دربارهی ویژگیهای بنیادین ماده پیش میکشد. این پرسشها از پیامدهای تبیین ذرهای ماده بودند که پس از آن در فلسفهی دورهی روشنگری به نحو روشنی مطرح شدند.
لاک در فصلهای بعدی چهرهای کلیدی خواهد بود؛ به این دلیل که در تحول فلسفهی بریتانیایی و ایرلندی و همچنین به طور کلی در شکلگیری روشنگری نقش مهمی را بازی کرده است. لاک تنها از آثار بویل درس نگرفت بلکه زمانی را دستیار او در تحقیقات علمیاش بوده و این در جهتدهی به فکر او تأثیری به سزا داشته است. از هر منظری که بنگریم کتاب جستاری دربارهی فهم بشری لاک همچون میراثی با ارزش و مهم دیده خواهد شد و یکی از آثار کلاسیک فلسفی است. پروژهی لاک به ویژه در این کتاب آن است که کاوش در محدودیتهای فاهمه میتواند ما را توانا کند ذهن خود را بر مسائلی متمرکز کنیم که بتوانیم امیدوار باشیم از پس حلشان برمیآییم و در نتیجه، دیگر به ورطهی شکگرایی نمیافتیم به دلیل آن که برخی موضوعات از دسترس حل بشری به دور هستند. لاک به مسائل سیاسی هم پرداخته و دو رساله «دربارهی حکومت» نوشته است. نگاه او این بود که تبیین مطلقگرایانه از قدرت سیاسی نادرست است؛ بدین بیان که مردم موظف به پیروی از دستورات الهی هستند و سزاوار نیست که خود را بی قید و شرط به تابعیت هدایتهای انسانی درآورند.
در ادامه به شخصیتهای ویژهای در این دوره اشاره میشود و اندیشه برکلی، هیوم، اخلاقگرایان قرن هجدهم و ویکو مورد بحث قرار میگیرد. برکلی عموماً به عنوان فیلسوفی تجربهگرا معرفی میشود. از یادداشتهای فلسفی او که با عنوان نظریات فلسفی شناخته میشود، درمییابیم که او به نحو عمیقی از آثار جان لاک و فیلسوفان دکارتی و به طور مشخص مالبرانش اثر پذیرفته است.
هیوم این مسئله را مطرح کرد که ما تنها از روش تجربی میتوانیم انتظار پیشرفت و رسیدن به شناخت طبیعت را داشته باشیم. قابل ملاحظه است که هیوم از نیوتن و مباحث او صرفاً تلقیای از روش تجربی را اخذ نکرد بلکه برداشتی از پیشرفت را هم از او گرفت. همچنین هیوم فهم خیلی خوبی از آثار دکارت و پیروانش و بهتر از همه مالبرانش، پیدا کرده بود. هیوم برای برداشتن گامی مهم در فراهم آوردن شناخت ماهیتِ بشر رساله دربارهی طبیعت بشری را مینویسد. بحث او در این خصوص با نظریهای دربارهی فاهمه آغاز میشود و این نظریه نیز با نظریهی ایدههایش گره خورده است. از دیگر مسائل مهمی که هیوم بدان میپردازد علیّت است. بیان او در این باره حملهای است به درست بودن مفهوم پیوند ضروری میان امور.
آنچه ذهنیّت ما را نسبت به هیوم تغییر میدهد این است که او به هیچ وجه شکاکیت را تأیید نمیکند و مدعی است از آنجا که هیچ خیر ماندگاری در آن نیست باید آن را رد کرد. همچنین هیوم در کتاب یادشده به فلسفهی اخلاق و سیاست هم میپردازد که مقالهی بعدی کتاب در پی توضیح آن خواهد آمد.
از اخلاقگرایان قرن هجدهم بریتانیا به روشنی میتوان شافتسبری، باتلر و پرایس را نام برد. دیدگاه شافتسبری عمیقاً تحتتأثیر اندیشههای یونانی و رومی بوده است. اهمیت اندیشهی او از این جهت است که از طریق هاچسن – از جمله کسانی که بیش از همه از شافتسبری متأثر شد – در هیوم تأثیرگذار بود. حوزهی پژوهش باتلر و پرایس نیز فلسفهی اخلاق بود. پرایس هم مانند شافتسبری افلاطونی میاندیشد و بر این باور است که عشق به فضیلت تنها شرط ضروری برای دانستن آن است.
مقالههای بعدی به روشنگری در اروپا اختصاص مییابد. دایرة المعارف ویراستهی دیدرو و دالامبر که حاصل فعالیتی جمعی بود، با تمرکزی که بر انسان و با ایمانی که به عقل داشت و با چالشی که با اساس مسیحیت پیدا کرده بود، مفهوم روشنگری را به ویژه در فرانسه شکل میداد. فرانسه و بریتانیای کبیر به طور خاص در شکلدهی به روشنگری آلمانی اهمیت داشتند. چنانکه متفکران آلمانی بعد از آن، آموزهها و نهادهای پذیرفته شدهی پیشین را از منظر عقل مورد بررسی انتقادی قرار دادند.
در پایان این مجموعه مقالات به دو متفکر قرن هجدهمی پرداخته میشود؛ روسو و برک. میتوان اندیشهی این دو را شروع جنبشی بر خلاف جریان قبلی دانست. به این بیان که روسو به مطالعهی تأثیرات اخلاقی دانش میپردازد و بیان میکند هیچ گونه همبستگی و پیوندی میان دانش و فضیلت وجود ندارد؛ و این یعنی نفی مهمترین مؤلفههای روشنگری. جالب آن است که از سویی دیگر با اینکه برک، روسو را بینانگذار فلسفهی بیهودگی میداند ولی با رویکردی متفاوت به مقابله با اندیشهی این دوره برمیخیزد. از این رو، به بیانی میتوان گفت انقلاب فرانسه بدترین کابوس برک بود. بدین ترتیب مقالهی پایانی به آغازِ واکنش علیه مفاهیم و ارزشهای روشنگری میپردازد. این جریان ضد روشنگری و بقیه ماجرای فلسفه غرب در مجلد بعدی این تاریخ فلسفه گزارش میشود.
* کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی